Türkiye türkçesinde emir kip(lik)i üzerine

Türkçe gramer çalışmalarında emir kip(lik)i ile istek kip(lik)i bağımsız iki ayrı kip(lik) olarak değerlendirilmekte, ancak birçok çalışmada, konuyu açıklamak üzere verilen örnekler, söz konusu kip(lik)lerin işaretledikleri kavramsal alanların ayrımını ortaya koyacak nitelikte olmamaktadır. Emir kip(lik)inin işaretleyicileriyle ilgili bilgiler, kaynaktan kaynağa farklılık göstermekte, kimi kaynakta, emir, hiçbir biçim birim kullanılmadan sağlanır denirken, kimisinde ikinci tekil kişi hariç, diğer kişilerde, emir ve kişiyi birlikte işaretlediği bildirilen biçim birimler sıralanmaktadır. Yine, bazı kaynaklarda, kişinin kendi kendine emir veremeyeceği, dolayısıyla birinci kişi emir çekiminin olmadığı bildirilirken, bazılarında bu görüşün aksi savunulmaktadır. Sayılan tutarsızlıklar/çelişkiler, yaklaşım farklılıklarından kaynaklanan karmaşa, konunun öğretimini büyük ölçüde güçleştirmektedir. Bu çalışmada, emir kip(lik)inin öğretimini güçleştiren söz konusu sorunlara açıklık getirilerek, sorunların çözümüne katkı sunmak amaçlanmıştır. Bu amaçla öncelikle kip, kiplik, görünüş, emir, istek kavramları üzerinde durulmuş, daha sonra Eski Türkçeden Türkiye Türkçesine uzanan çizgide istek kipinden bağımsız bir emir kipinin var olup olmadığı, bu kipin varlığına dayanak gösterilen örnekler üzerinden sorgulanmıştır. Ulaşılan verilerden şu sonuç çıkarılmıştır: Emir, hiyerarşik bir ilişki düzeninde gerçekleşen özellikli bir istek türüdür. Konuşanın eylemin işlenmesiyle/işlenmemesiyle ilgili tutumunu yansıtan bir kipliktir. Bu kipliğin biçim bilgisel, sözlüksel, söz dizimsel ve bürünsel türlü işaretleyicileri vardır. Eski Türkçeden Türkiye Türkçesine uzanan çizgide birincil işlevi emir bildirmek olan ve altı kişiye göre çekimi bulunan standart bir kip mevcut değildir. Gramer çalışmalarında emir kipi olarak sunulan -AyIm, -AlIm; -Ø, -Xn(Xz); -sXn, -sXnlAr biçim dizisi bir isteme kipidir. Emir bildirme, bu dizinin birinci tekil kişi çekimi hariç, diğer kişi çekimlerinin çok sayıdaki işlevlerinden sadece biridir.

kip ,

kiplik ,

emir ,

istek ,

In the studies on Turkish grammar, the imperative mood/modality and the optative mood/modality are treated as two separate moods/modalities; however, in several studies examples given to explain this topic fail to highlight the distinction between the conceptual areas which are marked by the moods in question. Information on markers of the optative mood/modality differ from one resource to another; in some resources, it is suggested that imperative is expressed without using any morphemes, while in others the morphemes which are thought to mark the imperative and the person together for all persons except for the second person singular are listed. Moreover, in some studies it is advocated that the person cannot give imperatives to himself/herself, thus there is no conjugation of the first person singular, but in other studies this idea is opposed. These inconsistencies/discrepancies and the complexity stemming from the differences in approaches hamper teaching of this subject to a great extent. In the present study, it was aimed to highlight the problems hampering teaching of the optative mood/modality and thus contributing to the solutions of the said problems. To this end, first of all the concepts of mood, modality, aspect, imperative and optative were examined, and then whether there was a distinctive imperative mood different from the optative mood in the period from Old Turkish to Modern Turkish was investigated over the samples supporting the existence of such a mood. The following result was concluded from the data that were gathered: Imperative is a kind of featured desire which is achieved in an order of hierarchical relationships. It is a mood which reflects the speaker’s attitude toward the carrying out the action or not carrying out it. This mood has morphological, lexical, syntactic and prosodic markers. In the period from Old Turkish to Modern Turkish, a standard mood the primary function of which was to express imperatives and which had conjugations of six persons did not exist. In fact, the structure, -AyIm, -AlIm; -Ø, -Xn(Xz); -sXn, -sXnlAr, which was proposed as the imperative mood in studies of grammar is an optative mood. Expressing imperatives is only one of many functions of this structure in conjugations of different persons, except for the first person singular.

mood, ,

modality, ,

imperative, ,

optative ,