Standart türkçeye bir katki: us+(u)k

Dilin yazı dili ve konuşma dili olmak üzere iki yönü vardır. Konuşma dili içerisinde yer alan ağızlar apayrı bir yere sahiptir. Kolay kolay değişmeyen, durgun bir yapıya sahip olan yazı dili; canlı, gelişime ve değişime açık ağızlardan beslenerek gelişir ve zenginleşir. Bunun en güzel örneklerini dil devrimi sırasında halk ağızlarından yapılan derlemelerin, sözcük, terim ve kavram olarak yazı diline kazandırılmasında görmek mümkündür. Bu çalışmada Türkiye Türkçesi ağızlarında ‘uslan-, sus-sakinleş-’ manasında kullanılan usuk- sözcüğünün işleyişine değinilecektir. Usuk- fiili us ‘akıl’ kökünden +(I)k- isimden fiil yapma ekinin eklenmesiyle oluşmuştur. Us, hem ‘anlamak’ fiili manasındaki ū-ile, hem de ‘muktedir olmak, yapabilmek’ manasındaki u- fiili ile bağlantılıdır. acık-, birik-, gecik-, gözük- örneklerindeki gibi +(I)k- ekli fiiller Standart Türkçede sınırlı sayıdadır. Tarihî ve çağdaş lehçelerde ise bu ekle yapılmış fiiller yaygın bir kullanım alanı bulmuştur. us-(u)k- ağızlarda usukmak ve usuhmah biçimlerinde ‘uslanmak; bir suçtan, öfkeden sonra sessizleşmek, uslu görünmek; ağrısı azalmak, dinmek; şaşkınlıktan susup kalmak, konuşamamak; susmak; uslanmak; yeğnilenmek’ mana çeşitliliğine sahiptir. Çalışmada tarihî lehçelerde kast ettiğimiz manada kullanımına rastlamadığımız usuk- fiilinin ‘uslan-, sus-, sakinleş-’ manalarında Standart Türkçeye kazandırılması ifade edilmektedir. Bunun yanında +(I)k- ekli örneklerin, özellikle tarihî lehçelerdeki örnekleri dikkate alınarak dilimizde yaygınlaşması için bir adım atılması amaçlanmıştır. 

Türkiye Türkçesi Ağızları ,

Standart Türkçe ,

us+(u)k- ,

A language has two dimensions namely colloquial and literary. Dialects within the colloquial language have important places. Literary language, which is static and resistant to changes, improves and gets richer with the help of dialects. The best examples of this process were observed during the language revolution when words, notions and terms were transferred to the literary language from with collections from dialects. The focus of the present study is the usuk- verb which means ‘become wise, to get silent, to calm down’ in the dialects of Turkish. usuk- was derived with the deverbal suffix +(I)k- from the noun us ‘wisdom’. Us is related both u- which means to understand and -ū which means ‘to be able to, to have the power’. The suffix +(I)k- is not widely used in Turkish, there are a few examples such as acık-, birik-, gecik-, gözük-. However, there are many examples of this suffix in the historical and modern dialects. us-(u)k- or with the forms in dialects as usukmak ve usuhmah has several meanings such as ‘to get wise, to calm down after an offence or anger, to get silent because of astonishment, not to be able to talk, to get calm’. It is stated in the article that usuk whose implied meaning were nor encountered in the historical dialects must be transferred to the literary language with the meanings of ‘to get wise, to get silent and to calm down’. Besides, it is expected to take a step to increase the number of example verbs derived with +(I)k-, considering the examples in the historical dialects. 

Dialects of Turkey Turkish, ,

Literary Turkish, ,

us+(u)k- ,