Osmanlı’da zaman-mekân kavrayışının değişimi; edebi metinler üzerinden bir irdeleme

Bu çalışma ile öngörülen, teknokültürel ve sosyokültürel incelemeler bağlamında Osmanlı‟da, modern öncesi pratiklerden moderne olan dönüşüm sürecine dair yapılan araştırmalarda ihmal edilmiş bir konuyu, son dönemlerde gün yüzüne çıkarılan arşiv ve literatür çalışmaları ile birlikte gündeme taşımaktır. Çizilen bu çerçeve içinde Osmanlı‟da zaman-mekân kavrayışındaki değişim, söz konusu kültürel ortamda yaşanan toplumsal dönüşümleri endüstri devrimi önkoşuluna dayandıran metinlerin ötesinde irdelemek için önemli bir parametre olarak öne çıkar. Öyle ki zaman-mekân kavrayışındaki değişimi izlemek ve kavramak Osmanlı‟da ve Osmanlı‟ya özgü gündelik ritimler ile ilişkilenen olguların anlamlandırılması için gereklidir. Bu bağlamda makale, “Müneccimler, Muvakkitler ve Eşref Saatler: Osmanlı‟da 19. Yüzyıl Öncesinde Zaman-Mekân Kavrayışı” başlığı altındaki ilk bölümde modern süreçler öncesi Osmanlı‟da gündelik hayatın ritmini belirleyen, doğal ve kozmolojik olgularla olan ilişkiyi ortaya koymaya çalışacak; ardından “Osmanlı‟da Yeni Zaman-Mekân Kavrayışı ve Modernite” başlığı altında doğanın ampirik gözlemine dayanan kozmolojik sabitlerin aşınmaya başlamasıyla ortaya çıkan modernite deneyimini dönem metinleri eşliğinde irdeleyecektir. Bu anlamda, “kozmoloji, astronomi (ilm-i heyet), astroloji (ilm-i nücum)”, “müneccimbaşılık ve müneccimler”, “müneccimbaşı takvimleri”, “zayiçe ve eşref saatler” ile “muvakkitler, muvakkithaneler” ilk bölümün konuyu inceleyeceği olgulardır. Bu örüntü Osmanlı‟da psikososyal yapının işleyişine dair bir görünüm sergilemesi bakımından başlı başına, modern öncesi döneme dair bir tanım olarak değerlendirilmelidir. Söz konusu olgular, doğanın ve özellikle gökyüzünün ampirik gözlemine dayalı bir ritmik düzen önerisini, döngüsel zaman-mekânı kavrayabilmek ve bu düzenden, modern zaman-mekâna, yani doğanın yerine geçen yeni bir düzen önerisine geçişi açıklayabilmek için önemlidirler. İkinci bölümde ise gelenekselden moderne olan dönüşümde, döngüsel zaman-mekân kavrayışında yaşanan aşınmalar irdelenecektir. Amaçlanan, söz konusu aşınmanın modern dönem ile olan toplumsal ve kültürel ilişkisini ortaya koymaktır. Bu nedenle bu bölümde, aşınmayı gündemine taşıyan dönemin öne çıkan figürleri ve aşınmayı konulaştırdıkları metinleri incelenecektir. Ahmet Mithat, Adab-ı Muaşeret yahut Alafranga; Ahmet Rasim, Şehir Mektupları; Hasan Hamid, “Şems-i Tarih-Zeval-i Saat”; Ahmet Samim, “Vaktimizi Bilelim”; Falih Rıfkı Atay, Eski Saat, Ahmet Haşim, “Müslüman Saati” ve Ahmet Hamdi Tanpınar, Saatleri Ayarlama Enstitüsü zaman-mekân kavrayışında yaşanan değişimin etkilerinin inceleneceği örnek metinlerdir. Metinler birbirleriyle ve konuyla değerlendirme bölümünde ayrıca ilişkilendirileceklerdir. “Hicri-kameri takvimin aşınması”, “alaturka saatin aşınması”,“gece-gün sınırının aşınması” bu alt bölümün içeriğini oluşturan döneme ait olgulardır.

Osmanlı ,

zaman ,

mekân ,

zaman-mekân ,

modernite ,

This study entitled “Change in Ottoman Space-Time Conception: An Inquiry Through Ottoman Literary Texts”, proposes a novel discussion on the transformation of Ottoman practices from pre-modern to modern times with the use of recently discovered archival and literary texts which has been neglected so far in the techno-cultural and sociocultural researches. In that sense, “change in the Ottoman space-time conception” is one of the pivotal parameters in order to scrutinize the transformation of everyday life practices in respect to the changing contextual phenomena of the pre-modern and the modern, and this paper attempts to go beyond the prevalent approach of considering industrial revolution as the pre-requisite of discussing the social transformations brought by modernity. One of the main objectives of this study is to examine and visualize the technological, social and cultural processes experienced in the daily life practices that are specific to the Ottoman realm in relation to the space-time conception. Based on this conceptual framework, the first part named “Müneccims, Muvakkits and the Auspicious Moments: Ottoman Space-Time Conception Before 19th Century” intends to expose the „pre-modern Ottoman system‟ in relation to temporal space-time conception rooted in cosmology and nature. Accordingly, the second part under the title “New Space-Time Conception and Modernity in Ottoman Realm” aims to scrutinize the Ottoman experience of modernity in tune with the erosion of cosmological units derived from empirical observation. In this sense „cosmology, astrology (ilm-i nücum), astronomy (ilm-i heyet)‟, „müneccimbaşılık ve müneccimler (chief astrologer and the astrologers), „müneccimbaşı takvimleri (chief astrologer calendars)‟, „zayiçe (horoscope) ve eşref saat (auspicious moment)‟ and „muvakkitler, muvakkithaneler‟ are phenomena to be studied. As they display the operations of the Ottoman psycho-social structure, these patterns should be assessed as definition of Ottoman pre-modernity. They stand out to manifest other rhythms such as psycho-social and cultural ones. Hence, the proposition of a rhythmic order based on empirical observation of nature and especially skies to comprehend temporal space-time and a shift to a modern space-time which replaces nature with a new order is justified and posited. Accordingly, the second chapter aims to discuss the disengagement in temporal space-time conception occurring in the transformation from traditional to modern. The intention is to demonstrate the social and cultural relation of the disengagement with the modern period. Hence this chapter studies the exemplary texts on disengagement and the figures that have taken disengagement as their agenda in their texts. Ahmet Mithat‟s „Adab-ı Muaşeret yahut Alafranga (Forms of Politeness or the French Style)‟, Ahmet Rasim‟s „Şehir Mektupları (Urban Mail)‟, Hasan Hamid‟s „Şems-i Tarih - Zeval-i Saat (Dissolution of Time)‟, Ahmet Samim‟s „Vaktimizi Bilelim (Know Our Hour)‟, Ahmet Haşim‟s „Müslüman Saati (Muslim Clock)‟ and Ahmet Hamdi Tanpınar‟s „Saatleri Ayarlama Enstitüsü (The Calibration Institute of Clocks)‟ are the exemplary texts to discuss the change in space-time conception. The assessment section associates the texts to each other and the topic. „Disengagement of exilic moon calendar‟, „disengagement of Ottoman time‟, „disengagement of day-night demarcation‟ are the cases of this chapter.

Ottoman, ,

time, ,

space, ,

space-time, ,

modernity ,