Dünya dillerinde iki tane /ı/’dan bahsedilebilir. Bunlardan bir tanesi Rusça “yeri” adı verilen /ı/ (ы) ünlüsü, diğeri ise uluslar arası transkripsiyon alfabesinde [ï] işaretiyle gösterilen ve neredeyse tamamen Türkçeye ait olan /ı/ ünlüsüdür. Türkçeye has /ı/ ünlüsü nitelik özellikleri bakımından kalın, dar, düz bir art damak ünlüsüdür. Nicelik bakımından ise normal sürelidir. /a/, /i/ ve /u/ ünlüleri genel olarak Türkçenin temel ünlüleri olarak kabul edilir. Bu yaygın görüşe göre genel Türkçedeki sekiz ünlü, bu ünlülerden gelişmiştir. Ancak A.N. Baskakov, /ı/ ‘nın ana bir sesbirim olduğu, [i,u,ü] ünlerinin /ı/ sesbiriminin değişkenleri olduğu görüşündedir. Bu farklı görüş makalenin yazılmasında etkili olmuştur. Anasesbirimi, bünyesinde birden fazla sesin özelliklerini barındıran anases veya bir dilin bilinen ilk sesleri olarak tanımlamak mümkündür. Anasesbirimler, güçlü seslerdir. Çoğunlukla varlıklarını korurlar. Ancak bu özellikler /ı/ sesbiriminde görülmemektedir. Buna delil olarak aşağıdaki tespitleri sayılabilir: 1. Codex Cumanicus’taki qlıç (~ qılıç) [cliç, cliz/kiliç] yazılışları, 2. /ı/ ünlüsünün söz başında ön damaksıllaşması (Uyg. biş- ~ bış- ‘pişmek, olgunlaşmak’; Hrzm. biş-; Kıp. biş- ~ piş-; Çağ.piş-; ETT piş-; Bşk., Tat., Türkm., Az. biş-; Kzk. pis-; Özb., Y.Uyg.,Gag., Trk. piş- < ET bış-; Uyg. til ~ tıl ‘dil’; Krh. dil ~ til; Hrzm. til; Kıp. til; Çağ. til; ETT dil; Tat., Bşk. tĕl; Kzk., Kklp., Nog.,Kmk., Krg., Özb., Y.Uyg. til; Az., Türkm., Gag., Trk. Dil< ET tıl vb.) 3. İlk hece /ı/ ünlüsünün zayıflaması ve kısa ı’ya (ĭ) değişmesi (Hak. hĭs,Tat., Bşk., Özb. kĭş, Kaz., Kklp, Nog. ḳĭs <ET ḳış vb.) 4. Söz başı /ı/ ünlüsüne sıklıkla y protezinin eşlik etmesi Krh. yıraķ; Kıp. ıraķ ~ yıraķ; Çağ. ıraķ ~ yıraķ (LD); Tat., Bşk. yırak; Özb. yiràk; Y.Uyg., Gag. yirak; Türkm. yirāk < ETırak vb.) 5. /ı/ ünlüsünün ilk hecede varlığını daha çok /k/ art-damak ünsüzü gibi güçlü ünsüzler eşliğinde sürdürebilmesi. (Uyg. ķıl; Krh. ķıl; Hrzm. ķıl; Kıp. ķıl; Çağ. ķıl; ETT ķıl; Tuv., Hak. xıl; Az., Türkm. ġıl; Alt., Şor., Bşk., Kzk., Krg., Tat., Özb., Y.Uyg., Gag., Trk., Yak. kıl < ET ķıl vb.) Bu noktadan hareketle makalede /ı/ sesbiriminin tarihsel seyri ve günümüz kullanımları dikkate alınarak ana sesbirim özelliği taşıyıp taşımadığı tartışılmıştır.
Özet İngilizce :
We can mention two letters of /ı/ in world languages. One of them is /ı/ (ы) vowel called "yeri" in Russian language and the other is /ı/ vowel that is designated with [ï] in alphabet of international transcription and that almost belongs to the Turkish language. The /ı/ vowel of the Turkish language is a velarized, narrow, flat velum vowel in terms of its characteristic features. It has normal duration. /a/, /i/ and /u/ vowels are generally deemed as cardinal vowels of the Turkish language. According to this common view, eight vowels in the Turkish language derived from these vowels. However, A.N. Baskakov thinks that /ı/ is an archiphoneme and [i,u,ü] vowels are variants of the /ı/ phoneme. This different view has had an influence on issuance of this paper. It is possible to define the archiphoneme as main voice containing characteristics of more than one voice or first known voices of a language. The archiphonemes are strong voices. They usually retain their existences. However, such characteristics are not seen in /ı/ phoneme. Following determinations can be considered as evidences hereof: 1. qlıç (~ qılıç) [cliç, cliz/kiliç] writings in Codex Cumanicus, 2. Front palatalization of the /ı/ vowel in the first syllable (Uigur biş- ~ bış- ‘mature, age out ’; Khorezm biş-; Kipchak biş- ~ piş-; Chagatai piş-; ETT piş-; Bashkir, Tatar, Turkmen, Azerbaijani biş-; Kazakh pis-; Uzbek, New Uigur, Gagauz, Trk. piş- < ET bış-; Uigurtil ~ tıl ‘dil’; Krh. dil ~ til; Khorezmtil; Kipchaktil; Chagatai til; ETT dil; Tatar, Bashkir tĕl; Kazakh, Qaraqalpaqstan., Nogay, Kumuk, Kirghiz, Uzbek, New Uigur til; Az., Turkmen, Gagauz, Trk. Dil< ET tıl etc...) 3. Reduction of the first syllable /ı/ vowel and changing to short ı’ (ĭ) (Khakas hĭs, Tatar, Bashkir, Uzbek kĭş, Kazakh, Qaraqalpaqstan, Nogay ḳĭs <ET ḳış etc...) 4. Frequently accompaniment of y replacement to the first syllable /ı/ vowel Krh. yıraí; Kipchakıraí ~ yıraí; Chagatai ıraí ~ yıraí (LD); Tatar, Bashkir yırak; Uzbek yiràk; New Uigur, Gagauz yirak; Turkmen yirâk < ETırak etc...) 5. existence of the /ı/ vowel in the first syllable mostly with strong consonants such as /k/ velic consonant (Uiguríıl; Krh. íıl; Khorezmíıl; Kipchakíıl; Chagatai íıl; ETT íıl; Tuvan, Khakasxıl; Az., Turkmen ġıl; Altaic, Shor, Bashkir, Kazakh, Kirghiz, Tatar, Uzbek, New Uigur, Gagauz, Trk., Yakut kıl < ET íıl etc...) From this point of view, it will be discussed whether the /ı/ phoneme has the feature of being an archiphoneme by taking historical progress and recent usages of it into consideration in this paper.
2013/8 
Sayı 6