Paşabahçe şişe-cam ın ilk yılları: “milli fabrika rejimi”*

Türkiye'nin ilk şişe-cam fabrikası 1935 yılında, Birinci Sanayi Planı çerçevesindeki sanayileşme hamlesi içinde, İş Bankası tarafından kurulmuştur. Gerçekte özel sermayeli bir yatırımcı banka olmasına karşın, Cumhuriyetin kurucu elitiyle organik bağlarından dolayı kendisine "milli" (bir tür yarı-kamusal) bir kimlik atfedilmiş olan İş Bankası'nın kurduğu Paşabahçe Şişe-Cam Fabrikası, Türkiye'nin ulus inşası döneminde sınıf mücadelesinin ve işçi sınıfı oluşumunun farklı boyutlarını gözlemek açısından özgün bir örnek oluşturur. 1940'lı yıllar boyunca devletin emek sürecindeki doğrudan belirleyiciliği artmıştır. Emeğin denetim altına alınması dönemin sermaye birikim süreci için özel bir önem kazanmıştır. Bu gelişmeler Şişe-Cam'da dönem boyunca geçerli olan fabrika rejiminin temel karakterini de belirler. Sanayileşme planı kapsamında faaliyete geçen diğer fabrikaların kurucusu kamu bankaları (Sümerbank, Etibank) ile Şişe-Cam ilk anda neredeyse aynı statüde gibi görülür. Ancak kamuözel ayrımı kendisini asıl çalışma ilişkilerinde, emek sürecinde ve bölüşüm alanında gösterir. Paşabahçe fabrikasının sosyal tarihi, sınıfların milli temelde ve/veya şirket kalkınması adına uzlaşmasının tarihi olarak görülemez. Tersine işçilerin; işverenin ve devletin kendilerine uyguladığı baskıya ya da rızaya dayalı yönetsel stratejiler karşısında bazen örtük, bazen de açık örneklerle ortaya koydukları sınıfsal direniş deneyimlerini içerir. Makalede, Türkiye emek tarihçiliğinin fabrika tarihi ekseninde derinleştirilmesi, işçi sınıfı oluşumunun daha gerçekçi bir resminin oluşturulması, ulus inşası tarihinin emekçilerin deneyimleri zemininde yeniden yazılması için fabrikanın kapısından girmek amaçlanmaktadır. Erken Cumhuriyet döneminin milli fabrikasında süren sınıf mücadelesini anlamak için Paşabahçe Şişe-Cam'ın ilk 15 yılı, yukarıda sunulan çerçevede öykülenecek ve değerlendirilecektir.

İşçi Sınıfı ,

Fabrika Rejimi ,

Emek Tarihi ,

Paşabahçe Şişe-Cam ,

Emek Sürecinde Denetim ,

Sendika ,

Cam İşçileri ,

Working Class ,

Factory Regime ,

Labor History ,

Paşabahçe Şişe-Cam ,

Regulation İn Labor Process ,

Trade Union ,

The first glass bottle factory of Turkey was established in 1935 by Iş Bank within the scope of the first move of industrialization in line with the First Industrial Plan. The founder of Paşabahçe Şişe-Cam (Glass Bottle) Factory, Iş Bank -despite being a private capital investment bank- acquired a "national" (semi-public) identity because of its organic bonds with the founding elite of the Republic. Accordingly, Şişe-Cam Corporation constitutes an archetype for analyzing the formation of class conflicts and the working class in Turkey from a variety of aspects. Through the 1940s, direct decisiveness of the state in labor process intensified. The regulation of labor gained a special importance for the capital accumulation process in this period. These developments also determine the basic characteristics of the factory regime in Şişe-Cam, which was prevailing at the time. Şişe-Cam seems to have shared the same status with the state banks which were the founders of other factories inaugurated within the scope of industrialization (such as Sümerbank and Etibank). However, the distinction between the state and the private sector is most genuinely revealed in working relations, labor process and in the matter of distribution of wealth. The social history of Paşabahçe factory cannot be read as the history of the settlement of conflicting classes for a national objective and/or for the improvement of a corporation. On the contrary, this brief history is about the implied or explicit class resistance experiences of workers, against the management strategies implemented by the employer and the state, based either on oppression or on consent. The aim of this article is to give depth to Turkey's labor history writing on the axis of manufacturing plants history, to draw a realistic outline of the formation of the working class, and for to rewrite the history of "a generated nation" according to the experiences of the laborers. For an understanding of the class conflict in this national factory of the Early Republican period, the first 15 years of Paşabahçe Şişe-Cam will be narrated and analyzed within the framework provided above.

Glass Workers ,