şan kızı destanı’nda alplerin yaratılışı ve alp tipi üzerine bir değerlendirme

Şan Kızı Destanı, İtil Bulgarları arasında sözlü olarak aktarılmış ve Bulgarların İslâmiyet’i kabulünden sonra Mikail Baştu tarafından yazıya geçirilmiştir. Destan, halk arasında anlatılan parçaların bir araya getirilmesiyle oluşturulmuştur. Şan Kızı Destanı, Şams oğlu Mikail (Baştu) tarafından 865 yılında yazılmaya başlanmıştır. Destan metninde hem Bulgar boyunun mitolojik özellikleri hem de İslâmiyet’i kabul ettikleri ilk dönemin özellikleri bulunmaktadır. Destanın başında Tanrı’nın Alpleri nasıl yarattığını anlatması, Türklerin kadim inançlarını ortaya koyması bakımından önemlidir. Şan Kızı Destanı’nda görülen Alpler, diğer Türk destanlarında gördüğümüz özelliklerden çok daha farklı özelliklere sahiptirler. Tabiatüstü güçleri vardır. Ayrıca dişi ve kahramanlık yapmayan Alpler de vardır. Eski Bulgar inancı, Tanrı ile beraber “iye”lerin de bulunduğu bir hüviyete sahiptir. Buradaki ‘alplar, dev gibi iri, çirkin ve olağanüstü güçleri olan ölümsüz olduklarına inanılan “ iye alp tipi”lerdir. Arketip olarak idealize edilmiş “alp tip”ine Oğuz Kağan Destanı’nda rastlıyoruz. Oğuz’un fiziki özellikleri, göçebe toplumunun sert doğa koşullarına karşı çizilmiş en ideal özelliklerdir. Dede Korkut’a ve diğer destan parçalarında geçen, “pazu kuvveti”ne işaret eden alpler ile İslam sonrası metinlerde ortaya çıkan “alp eren” tipi, toplumun bir olgu olarak yaşadığı döneme ışık tutan temel kimlik ve kişilikler olarak karşımıza çıkmaktadır. Bu çalışma, Şan Kızı Destanı’nda gördüğümüz “iye alp”lerin yaratılışı ile bunların tekâmülü olarak gördüğümüz “alp” ve “alp eren” arketipi üzerine tarihsel ve mitolojik bir değerlendirme gayretidir.

alp eren ,

alp tipi ,

iye ,

Şan Kızı Destanı ,

The legend of Shan Girl has been orally told among Itil Bulgarians and it has been committed to paper by Mikail Baştu after Bulgarians have converted into Islam.The legend has been composed by joining the parts told among the people. The Leged of Shan Girl has been started to be written by Şams’ son Mikail (Baştu) in 865. In the text of the legend there are both the mythological peculiarities of Bulgarian clan (tribe) and the features of the first period after converting into Islam. In the beginning of the legend, the narration of how God had created Alps is important from the perspective of exhibiting the ancient beliefs of Turks. Alps which are seen in the Legend of Shan Girl have more different characteristics than the features we have seen in other Turkish legends. It has supernatural powers. Besides there are Alps who are female and not courages. The ancient Bulgarian belief has an identity of existing “iye” with God, too.‘Alps’ in here are “the iye types” who are huge and ugly and haaving supernatural powers like giant. We meet “alp type” which are idealized as archetype in Oğuz Khan Legend. The physical characteristics of Oğuz are the most ideally portarayed features against the hard natural conditions of a nomadic society. Alps standing for “muscle power” in Dede Korkut and other legend parts and “the type of Alp Eren” revealing out in post-Islamic texts have been up before us as main identity and personality which are enlightening the period in which society have lived as a phenomenon. This study is a  mythological and historical effort of evaluation on the creation of “iye alp” which we have seen in Shan Girl Legend and the archetype of “alp eren” and “alp” that we see as the evolution of those.

alp eren, ,

alp type, ,

iye, ,

Shan Girl Legend ,