Xviii. yüzyılın kinci yarısında ankara sanca ındaki mâlikâne-mukataalara dair bazı bilgiler

XVIII. Yüzyılda Ankara sancağında Bursa kalemine bağlı üç, Başmuhasebe kalemine bağlı bir mâlikâne-mukataa tesbit edilmiştir. Bunlardan Bursa kalemine bağlı olanlar ihtisâb, damga, kirpas mukataalarıdır. Başmuhasebe kalemine bağlı olan ise mirliva hassıdır. Sonuncusu dışındakiler mîrî mukataadır. İhtisâb çarşı pazara gelen ve perâkende olarak satılan mallara fiyat konmasının karşılığı ve bu fiyata uymayanlardan kanuna karşı gelmelerinin bedeli olarak alınan bir vergi veya ceza olarak tanımlanabilir. Kaynaklardan anlaşıldığına göre bac-ı pazar-ı çûb ve ihtisâbı Ankara, beytülmâl-i âmme ve hassa, tahmis, vezn-i meyve ve kapan bu mukataanın kapsamındadır. Damga, mensûcât top ve parçalarına; terâzi, kantar gibi ölçeklere; altın, gümüş gibi madeni eşyâlara vurulur ve bu esnada alınan vergiyi ifade eder. Damga esasen vergiyi ifade eden bir tabir olduğundan sof ve şali yanısıra kirpas ve hamir için de kullanılmıştır. Ancak belgelerde yalnız damga deniliyorsa o zaman sof ve şaliyi anlamak gerekir. Kayıtlarda genellikle “mukataa-i cendere maa damga” veya “damga-yı Ankara” şeklinde görülen mukataa; zarar-ı kassabiye, simsariye ve boyahâneyi de içermektedir. Kirpas-ı penbe veya damga-i kirpas maa penbe mukataasının işlevi alaca, bogasi gibi çeşitli bezlere damga darb etmektir. Mukataa-i hassha-i mirliva ise “bac-ı hamr ve beytülmâl-i âmme ve tevâbiî”ni de içermekte; mâlikâne sahiplerinin mal olarak ödedikleri bedelin bir kısmı mirlivaya bir kısmı da mîrîye gitmektedir. Şeriye sicilleri gerek mâlikâne konuları gerekse bunlar arasındaki ihtilaflar hakkında bizi bilgilendirmektedir. Saray için yapılan sof siparişlerinden, bunların renk ve ebadlarını; Ankara dışına çıkarılacak tiftik ipliğinden “çıkar bacı” alınacağını; resmi ödenmemiş tiftik ipliği ve damgasız soflara mîrî adına el konması gerektiğini; mukataa reâyâsının dağılmasına yol açan etkenleri; bazan aynı konuya birden fazla mukataanın sahip çıkmasıyla doğan sorunları; piyasadan gizlice toplanan ve yurt dışına kaçırılan mallar dolayısıyla meydana gelen fiyat artışlarını ve devlet gelirlerinin bundan nasıl etkilendiğini yine sicillerden öğrenebiliyoruz.

Malikane ,

Mukataa ,

İhtisab ,

Damga ,

Beytülmal ,

Kirpas ,

Ankara ,

XVIII. yüzyıl ,